Bài 1: Cần minh bạch hóa các con số

Tôi không phải là nhà giáo, mà là người nghiên cứu kinh tế, chủ yếu là thống kê kinh tế, nhưng có quan tâm đến giáo dục (GD) VN, chỉ vì một lý do duy nhất là trong nhiều năm theo dõi các cuộc tranh luận về GD, các phản ánh trên báo chí về chất lượng thấp và sự gian lận trong GD quá ư là không chấp nhận được, do đó tôi đã cố gắng tìm hiểu vấn đề qua thống kê, nhất là thống kê so sánh.

Không thể tăng học phí khi chi tiêu chưa minh bạch

Cho đến nay, nhiều số liệu ở VN đã được công bố, nhưng số liệu về thu chi cho GD thì vẫn chưa được minh bạch hóa và có lẽ chưa được kiểm toán độc lập. Ngân sách cho GD đã được Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD-ĐT) công bố trên mạng, nhưng lại quá ư thiếu chi tiết. Dù thế nào thì những số liệu này cũng giúp tôi có một cái nhìn khách quan hơn.

Cho đến nay, rất tiếc là chưa có một công trình đánh giá độc lập và đáng tin cậy của giới chuyên gia về chi thu của từng trường, từng tỉnh, và cả nước và loại học sinh được nhận vào trường để có thể phân tích cho rõ vấn đề, nhằm làm cơ sở cho việc cải cách, nâng cao chất lượng sử dụng đồng tiền của dân, qua đóng thuế và đóng học phí.

Không thể đặt vấn đề tăng học phí khi chi tiêu chưa được minh bạch hoá, chưa được kiểm toán độc lập, chưa được phân tích đầy đủ.

Vụ Kiểm toán mới đây của Kiểm toán Nhà nước cũng cho thấy là đã có hiện tượng không tốt như việc sử dụng 53,6 tỉ đồng của kinh phí khoa học và công nghệ (KH&CN) để làm chuyện khác, 14/32 tỉnh phân bổ và giao dự toán một số khoản chi cho sự nghiệp GD và KH&CN thấp hơn TƯ dự toán là 782 tỉ đồng, cũng như lấy tiền từ chương trình kiên cố hoá trường học cho vay lãi hoặc dùng làm chuyện khác.

Chính vì lý do này mà tôi xin phép được trao đổi thêm về vấn đề tăng học phí - vấn đề đang gây nhiều tranh cãi. Những số liệu được sử dụng trong loạt bài này là số liệu chính thức của nhà nước VN, Mỹ hay Trung Quốc.

Phải tiến tới bỏ học phí GD cơ sở

Trao đổi về giải pháp cho GD phải bắt đầu từ việc xác định quan niệm về GD. Nếu không thế thì việc bàn về giải pháp sẽ không phù hợp vì quan niệm đã khác thì giải pháp tất khác.

Trước tiên tôi xin bày tỏ về cách nhìn của hầu hết các nhà kinh tế thị trường về GD. GD hay bất cứ dịch vụ nào cũng là hàng hoá theo cách nhìn của chúng tôi. Hầu hết các hàng hoá được trao đổi theo dạng "tiền trao cháo múc". Có tiền thì mua, không thì thôi, và ai mua thì người đó hưởng. Nhưng dịch vụ bảo vệ an ninh quốc gia thì vô hình, không thể mua bán được, và nếu một người trả thì những người không trả cũng được hưởng an ninh. Do đó giải pháp là dân bị đóng thuế, phải đi nghĩa vụ quân sự (nếu cần) để bảo vệ an ninh. Chính quyền thực hiện trách nhiệm xã hội này.

GD cho trẻ em còn tuổi vị thành niên cũng gần như thế, chúng làm gì có tiền để "tiền trao cháo múc", chúng được GD thì cả xã hội được nhờ. Nếu có mua, thì cha mẹ chúng phải mua, chứ không phải chính đứa trẻ. Có thể ta cho rằng đứa trẻ không mua được thì bố mẹ chúng phải làm và do đó GD là trách nhiệm gia đình.

Nếu chấp nhận lập luận này thì xã hội đã từ nhiệm với con người vì xã hội nào cũng có rất nhiều cha mẹ nghèo dù họ có muốn mua cũng không có khả năng. Dịch vụ GD lại cũng vô hình, không thể biết ngay chất lượng nên không thể dễ dàng xem xét chi phí có xứng đáng với kết quả nhận được không, và ảnh hưởng của GD thì dài lâu cho toàn xã hội, do đó cần có vai trò của xã hội trong việc đặt ra tiêu chuẩn để kiểm tra.

Xã hội phải nhận trách nhiệm chi trả cho GD trẻ em vị thành niên để tạo ra sự bình đẳng về điều kiện ban đầu cho mọi người trong xã hội bằng cách thu thuế. Và cũng vì lợi ích xã hội, không thể để trẻ em thất học. Đây là điều cơ bản mà ta cần nhìn nhận.

Ở nước nào cũng thế, dù là tư bản hay không, GD cho thanh thiếu niên còn tuổi vị thành niên, chưa thể tự quyết định cho mình, thì nhà nước tổ chức trường công miễn phí, hoặc mới đây có hiện tượng là nhà nước trả phí tương đương và để cha mẹ học sinh tự chọn trường. Đây là đường hướng cơ sở, có thể gọi là "định hướng xã hội chủ nghĩa" hay trách nhiệm xã hội mà nhà nước phải thực hiện.

Nếu như Nhà nước VN chỉ có khả năng chi trả cho GD tiểu học, hay nhà nước Trung Quốc chỉ có thể chi trả cho GD tiểu học và trung học cơ sở, và do đó có thu học phí ở cấp khác, thì lộ trình vẫn đòi hỏi học phí cho GD cơ sở cho đến hết cấp trung học phổ thông phải từ từ giảm cho đến khi có thể miễn phí toàn bộ. Chính Trung Quốc đã tuyên bố xoá thu học phí cho GD cơ sở vào năm 2007 này, dù học phí của họ chỉ bằng 20% chi phí.

Về trách nhiệm xã hội này, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã nói rất rõ: “…nền GD của ta là nền GD của dân, vì dân, do dân. Dân chủ và công bằng là tính ưu việt của chế độ xã hội chủ nghĩa, trước hết phải được thể hiện trong GD và y tế, hai lĩnh vực trực tiếp bồi dưỡng con người.

Bác Hồ mong muốn "ai cũng được học hành". Vì vậy, xu hướng đúng đắn là phải tiến tới bỏ học phí. Nhiều nước tư bản cũng đã bỏ học phí ở cấp phổ thông, có nước bỏ học phí ở cấp đại học. Đất nước Cuba còn nhiều khó khăn vẫn kiên trì thực hiện học tập và chữa bệnh miễn phí".

Lao động (Theo http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx)