Giáo sư Lê Văn Thiêm hình như chưa bao giờ tự nói về mình. Những người khác cũng chỉ viết về ông từ sau khi ông mất, ngày 3 tháng 7 năm 1991. Nhưng cả lúc ông còn sống cũng như khi ông đã ra đi, người ta thường nhắc tên ông trong những câu chuyện hàng ngày, kể cho nhau nghe những giai thoại về ông.

Những điều tốt đẹp nhất của cuộc sống bao giờ cũng rất giản dị. Thầy Thiêm giản dị như những câu chuyện giản dị nhất của đời thường. Bởi thế, viết về ông thật khó. Lúc này đây, tôi như thấy ông với ánh mắt thật hiền lành nhưng có pha chút giễu cợt khi thấy tôi định liệt kê những công việc ông đã làm, những chức vụ ông từng đảm nhiệm, như lệ thường, khi viết về một người đã thành danh. Không dám trái ý thầy, tôi xin được bắt đầu từ một kỷ niệm.

Đó là năm 1966, khi cuộc chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ đang ở thời kỳ ác liệt nhất. Các trục giao thông chính, đường bộ, đường sắt bị phá hoại nghiêm trọng. Kênh nhà Lê (con kênh được đào từ thời Lê, chạy gần song song với quốc lộ 1) được sử dụng để chuyên chở hàng hóa, vũ khí. Lòng sông đã cạn nhưng không thể dùng một lực lượng quá đông người để nạo vét dưới bom đạn suốt ngày đêm. Giáo sư Lê Văn Thiêm đã đề xuất dùng phương pháp nổ mìn định hướng, tức là dùng mìn nổ dưới lòng kênh, nhưng bố trí sao cho sau khi nổ, hầu hết đất đá rơi lên bờ kênh, chứ không rơi lại xuống lòng kênh. Ông đã dạy cho chúng tôi lý thuyết nổ định hướng,là: khi có một vụ nổ lớn, những vật chất gần tâm nổ chuyển động theo quy luật của chất lỏng lý tưởng (không nhớt, không nén được). Có thể mô tả chuyển động này bằng lý thuyết hàm biến phức, là chuyên ngành mà GS nghiên cứu từ nhiều năm.

Về mặt lý thuyết, chúng ta có thể điều khiển hoàn toàn vụ nổ, tức là sắp xếp sao cho vật chất quanh tâm nổ chuyển động theo một quỹ đạo định sẵn. Chúng tôi, một nhóm gồm 4 sinh viên Toán năm thứ 3 của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội hăm hở lên đường vào Nghệ An để cùng một đơn vị Thanh niên xung phong thực hiện công việc đó. Ai cũng biết là chuyến đi đầy nguy hiểm nên nhóm chúng tôi được bạn bè và bà con nơi trường sơ tán tiễn đưa khá “long trọng”. Nhưng kỷ niệm mà chúng tôi không bao giờ quên là, trước khi chuyến xe phía Nam gần chuyển bánh, thầy Thiêm hớt hải đạp xe tới, gọi tôi xuống dặn dò đôi lời và đưa cho tôi 72 đồng. Hồi đó, 72 đồng lớn lắm, bằng hai phần ba số tiền lương giáo sư mà thầy vừa nhận xong. Chúng tôi hết sức cảm động, vì biết thầy chỉ giữ lại cho mình số tiền tạm đủ để sống đến kỳ lương sau.

Chuyến đi đó đã để lại nhiều bài học lớn cho đời làm toán của chúng tôi, mà trước hết là bài học về việc áp dụng các lý thuyết học ở nhà trường vào phục vụ sản xuất và chiến đấu. Bài học đó, thầy Thiêm dạy cho chúng tôi bằng chính cuộc đời làm toán của thầy. Từ một chuyên gia hàng đầu trong một lĩnh vực toán học lý thuyết đang được xem là mốt nhất thời đó, GS Lê Văn Thiêm đã chuyển hẳn sang nghiên cứu những vấn đề toán học đặt ra từ thực tiễn Việt Nam, mà một trong những vấn đề đó chính là nổ định hướng để nạo vét lòng kênh mà tôi vừa nhắc tới. Khi học năm thứ 4 ở trường, chúng tôi lại được cùng một đơn vị Thanh niên xung phong áp dụng phương pháp đó để làm đường chiến lược trong rừng sâu. Giáo sư Lê Văn Thiêm đã biên soạn thành giáo trình hoàn chỉnh, dễ sử dụng để hướng dẫn cho những người không có chuyên môn toán học.

GS Lê Văn Thiêm là người như thế: ông làm toán không phải vì danh vọng, tiền tài, mà đơn giản, đó là cách mà ông có thể đóng góp phần mình cho đất nước. GS không bao giờ nhắc đến những đóng góp của mình trong nghiên cứu lý thuyết. Tôi là một trong những học trò trực tiếp của ông từ khi còn là sinh viên năm thứ 3 cho đến mãi sau này, nhưng chưa bao giờ tôi được nghe ông kể về những công trình chính của ông. Tôi chỉ biết về những công trình đó khi tôi đi sâu nghiên cứu hướng chuyên môn mà ông là một trong những người có công khai phá.

Đó là lý thuyết phân phối giá trị các hàm phân hình (hay còn gọi là lý thuyết Nevanlinna, theo tên người khai sinh ra nó, nhà toán học Phần Lan đã nhiều năm là Chủ tịch Hội toán học thế giới). Trong nhiều hội nghị gần đây về lịch sử toán học, lý thuyết Nevanlinna được đánh giá là một trong những lý thuyết đẹp nhất của giải tích toán học thế kỷ 20. Giáo sư Lê Văn Thiêm là một trong những người đầu tiên tìm ra lời giải của “bài toán ngược của lý thuyết Nevanlinna”. Công trình của ông không chỉ được quan tâm vì đã chứng minh sự tồn tại nghiệm của bài toán đó, mà vì ông đã đưa ra một phương pháp hoàn toàn mới để nghiên cứu vấn đề đặt ra.

Trong những công trình khoa học và sách chuyên khảo gần đây trên thế giới, người ta vẫn còn nhắc đến những công trình ông viết cách đây 60 năm, và nhắc tên ông như là một trong những người có công đầu trong việc xây dựng lý thuyết.

Tôi bỗng nhớ hai câu thơ của cụ Nguyễn Du:

Bất tri tam bách dư niên hậu

Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như

Để đời sau còn nhắc đến mình, khó lắm! Vậy mà GS Lê Văn Thiêm hầu như không hề quan tâm đến điều đó. Sau khi viết vẻn vẹn vài công trình mà về sau đã trở thành kinh điển, năm 1949 ông từ bỏ chức giáo sư ở Đại học Zurich (Thụy Sĩ) để trở về Tổ quốc Việt Nam đang kháng chiến. Với ông, điều đó cũng thật tự nhiên, như người ta phải thở hít khí trời.

Rời phương Tây, Ông đi máy bay đến Bangkok, rồi từ đó đi bộ về miền bưng biền Đồng Tháp. Từ Nam Bộ, ông phải mất sáu tháng lặn lội trong những con đường rừng mới ra được chiến khu Việt Bắc. Những điều này tôi chỉ tình cờ được biết khi hỏi vì sao ông có thói quen hút liền 6 điếu thuốc lào một mạch, và ông giải thích rằng, vì đi bộ lâu trong rừng buồn quá, chẳng có thú gì hơn!

Ở Việt Bắc, GS Lê Văn Thiêm đã cùng những nhà trí thức hàng đầu như Tạ Quang Bửu, Trần Đại Nghĩa bắt tay vào nhiệm vụ xây dựng nền khoa học và giáo dục đại học của nước Việt Nam mới. Trong tay họ hầu như chẳng có cuốn giáo trình bậc đại học nào, ngoài vài cuốn sách mà họ đã cố gắng mang theo mình khi rời nước Pháp. Vậy mà họ, thế hệ trí thức đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã làm nên một kỳ tích khiến thế giới phải ngạc nhiên: ngay sau khi hòa bình lập lại, các trường đại học Việt Nam đều do người Việt Nam giảng dạy, và họ dạy tất cả các giáo trình bằng tiếng Việt! Trong công lao chung đó, GS Lê Văn Thiêm, người Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Khoa học cơ bản và Trường Cao đẳng sư phạm ở chiến khu Việt Bắc đã góp phần không nhỏ.

Tên tuổi GS Lê Văn Thiêm có thể gắn liền với rất nhiều chữ “đầu tiên”. Năm 1941, ông cùng với GS Phạm Tinh Quát (thân sinh GS Frédéric Pham) là những người đầu tiên thi đỗ vào École Normale Supérieure, trường hàng đầu của Pháp trong việc đào tạo các nhà khoa học. Họ cũng là những người đầu tiên nhận bằng Tiến sĩ quốc gia của Pháp. GS Lê Văn Thiêm là tác giả công trình toán học đầu tiên của người Việt Nam công bố trên tạp chí quốc tế, là người Việt Nam đầu tiên trở thành giáo sư toán học tại một đại học danh tiếng châu Âu. Ông là Chủ tịch đầu tiên của Hội Toán học Việt Nam, Viện trưởng đầu tiên của Viện Toán học Việt Nam, Tổng biên tập đầu tiên của hai tạp chí toán học của Việt Nam (Vietnam Journal of Mathematics, Acta Mathematica Vietnamica).

Giáo sư Lê Văn Thiêm tại Đại hội Toán học toàn Miền Bắc.

Tôi có thể còn nhiều cái “đầu tiên” nữa của ông nhưng vì ông không bao giờ nhắc đến nên ta cũng quên đi. Chỉ có điều không ai quên được, đó là những gì ông để lại cho nền khoa học Việt Nam. Không phải trong thời kỳ lịch sử nào cũng xuất hiện lớp người như ông. Họ thường có mặt ở buổi đầu của cách mạng, khi mà niềm say mê lý tưởng đã vượt lên những toan tính cá nhân. Có lẽ vì thế mà cho đến tận cuối đời mình, GS Lê Văn Thiêm vẫn giữ được nụ cười hồn nhiên như trẻ thơ. Những ai đã từng được làm quen với ông đều không thể nào quên con người nhân hậu, trung thực đến mức ngây thơ, tin tất cả mọi người như tin chính bản thân mình. Điều đó đã gây cho ông không ít khó khăn khi ông còn sống (và đảm nhiệm những chức vụ lãnh đạo), nhưng đã làm cho hình ảnh của ông để lại trong lòng học trò, đồng nghiệp mãi mãi là hình ảnh về một nhân cách lớn, không chút bụi mờ.

Ngày 29 tháng 3 năm 2008, giới toán học Việt Nam sẽ kỷ niệm 90 năm ngày sinh của GS sư Lê Văn Thiêm. Tôi chợt nhớ lại, khi ông tròn 70 tuổi, Viện Toán học tổ chức một buổi gặp mặt giản dị mừng thọ ông. Vậy mà sau buổi lễ, ông nói với tôi: “Mình không ngờ lại tổ chức to đến thế!”. Dù đã đi khắp nơi, ông vẫn xứng hô “ông, mình” với mọi người: đồng nghiệp, học trò, thậm chí với cả vợ con họ, theo cách của quê ông, Đức Thọ, Hà Tĩnh.

Thế đấy, con người khiêm tốn như ông không thể quen được với những vinh dự mà người ta định dành riêng cho ông. Ông cũng không biết rằng, 6 năm sau khi mất, ông được Nhà nước tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh trong đợt đầu tiên, và Huân chương độc lập hạng nhất.

Là người thầy của hầu hết các thế hệ những nhà toán học Việt Nam, một trong những người đầu tiên đặt nền móng cho nền giáo dục đại học của nước Việt Nam độc lập, cho đến cuối đời mình, GS Lê Văn Thiêm vẫn chưa được phong danh hiệu Nhà giáo nhân dân. Dẫu biết rằng ông không lấy thế làm buồn, như đã từng nhiều lần bỏ qua đường công danh của cá nhân, chúng tôi, những học trò của ông vẫn không khỏi cảm thấy như mình có lỗi.

GS. TSKH Hà Huy Khoát (Nguyên Viện trưởng Viện Toán)

School@net