PV: Toàn bộ hệ thống giáo dục của chúng ta hiện nay, điểm nào ngăn cản trẻ em đến với Thế giới đó - Thế giới trường học của chúng?

GS HNĐ: Về bản chất, nền giáo dục này lấy thầy giáo, lấy cái cổ truyền ngàn năm làm chuẩn. Trong khi phải lấy cái hiện đại, cái lợi ích trực tiếp ngay ngày hôm nay của trẻ con làm chuẩn.

PV: Giáo viên lấy mình làm chuẩn. Nền giáo dục Việt Nam lấy nền giáo dục của mình làm chuẩn. Đấy có phải là con đường dẫn tới hiện trạng của giáo dục Việt Nam hiện nay, thưa Giáo sư?

GS HNĐ: Đúng! Giáo dục hiện nay lạc hậu quá mức về ý tưởng, thực tiễn, thái độ, tư cách… mà trẻ em đã hiện đại quá rồi. Chúng ta đang lấy một cái rất cũ để áp cho một thứ rất mới. Tôi lấy ví dụ: Trẻ con sinh năm 2001 thì năm 2007 đi học lớp 1. Năm 2001, Việt Nam vào WTO, là dấu mốc để chấm dứt một giai đoạn cũ, bước sang một giai đoạn mới. Có thể mọi người chưa thấy những tác động trực tiếp của WTO nhưng sau này nó sẽ làm nền KT-XH của chúng ta biến đổi nhanh chóng.

PV: Mọi căn bệnh đều có thể cứu chữa. Theo ông, để cứu chữa cho tình trạng giáo dục hiện nay của chúng ta thì phải bắt đầu từ cái gì? Từ quan niệm, tư tưởng, hay từ một giải pháp nào đó?

GS HNĐ: Cách đây 30 năm tôi có ra quyển sách trong đó có một câu “Dỡ ra làm lại từ đầu”. Nhưng bây giờ, tôi ra khẩu hiệu mới là “Làm mới từ đầu”, tức là từ ngày đầu tiên bước vào lớp một và ngày đầu tiên bước vào đại học. Những cái đã qua thì không tính đến nữa vì nó lớn quá, lâu quá, ì quá rồi. Những đứa trẻ sinh năm 2001 phải có nền giáo dục của riêng chúng. Hiện nay chúng tôi đang tập trung nghiên cứu mô hình này.

PV: Liệu nó có khả thi không, thưa Giáo sư?

GS HNĐ: Hoàn toàn khả thi. Dự án của chúng tôi đã triển khai 43 tỉnh, thành. Có những nơi như Hải Phòng là 100%, TP. HCM là 70% Nhưng vì số tiền không đủ để đầu tư vào một dự án quá lớn như vậy nên hiện nay nó đang ngừng triển khai.

Sách giáo khoa của mô hình thực nghiệm hoàn toàn khác về nguyên tắc, thể chế làm việc và quan hệ với gia đình, nhà trường… Cách đây, 30 năm tôi đã nói, có học sinh mới có thầy giáo, có thầy giáo mới có hiệu trưởng, rồi Phòng Giáo dục, Sở Giáo dục, Bộ Giáo dục, giáo sư, tiến sĩ… Tất cả bắt đầu từ một đứa trẻ con nhưng hiện giờ tất cả người lớn lại hè nhau lại “bắt nạt” một đứa trẻ con. Không có trẻ con thì vô nghĩa.

Vì thế, trường thực nghiệm này vì trẻ con thì mới mở trường, chứ không vì thầy giáo, không vì Bộ Giáo dục… Người lớn không hiểu được họ tồn tại được là nhờ đứa trẻ con. Vì sao trong xã hội hiện nay hành chính là “hành là chính”, vì bản thân anh làm hành chính không hiểu anh sinh ra là để phục vụ nhân dân.

PV: Quan niệm, lý thuyết này hoàn toàn đúng nhưng nó có vẻ đơn độc. Trong khi đó, tất cả trong hệ thống giáo dục của chúng ta ,từ những người quản lý cho đến những người trực tiếp thực hiện vẫn không làm? Vì họ không biết hay họ ngại thay đổi, hay là vì cái nào khác?

GS HNĐ: Nếu biết mà ngại thay đổi thì đã may. Tôi cho là họ không nhận thức được.

PV: Lẽ nào không có ai hiểu được. Cũng có thể họ biết nhưng phải chăng vì lợi ích, họ đã chọn cách im lặng?

GS HNĐ: Cũng có thể. Cái biết đó không đủ sức mạnh lấn át cái lợi ích.

PV: Theo cách nhìn của những người không trực tiếp làm trong ngành giáo dục nhưng có quan tâm và có lợi ích từ nó như những phụ huynh mong chờ vào con em họ, một xã hội chờ đợi vào sự mới mẻ của giáo dục, thì nếu cứ hiện trạng thế này, họ sẽ thấy mệt mỏi. Một vài năm gần đây có chuyển động trong giáo dục nhưng theo nhiều trí thức thì đó là một chuyển động vòng tròn. Sự chuyển động đó không phải là những chuyển động có tính nền tảng mà nó vẫn rơi vào chủ nghĩa hình thức. Tôi không cho họ chạy theo thành tích mà cho rằng họ chưa nhận thức đúng. Vậy đến bao giờ thì ngành giáo dục của chúng ta mới nhận thức được điều đó?

GS HNĐ: Về duy lý, nếu họ biến đổi cái gì thì là vì lợi ích của họ chứ không phải vì dân. Nếu có một động cơ thực sự trong sáng thì sẽ vượt qua được mọi cám dỗ.

Hiện nay, những người có một công ăn việc làm gì đó trong giáo dục, thì cứ bám và khai thác lợi ích từ đó, bất chấp nguyện vọng, lợi ích, tương lai của nhân dân. Nếu có thì cũng chỉ nói trên đầu lưỡi chứ tâm hồn không có. Đau nhất là chỗ ấy. Tôi thất vọng về một số người làm giáo dục. Nhưng tôi khẳng định điều này chỉ kéo dài một thời gian khi phụ huynh học sinh còn chịu đựng được.

PV: Ông đã từng nhận xét, về lý thuyết, hãy cứ để sự thật trở về đúng bản chất của nó, hãy cứ để cho nó rơi xuống tận đáy. Vậy theo ông, hiện trạng giáo dục chúng ta đã rơi xuống đáy chưa?

GS HNĐ: Hiện nay, đã rơi xuống đáy rồi

PV: Vậy lí do cơ bản nào khiến các thầy giáo trong giáo dục Việt Nam có thể “dửng dưng” như vậy?

GS HNĐ: Vì cái lợi ích của chính nó. Chưa bao giờ nền giáo dục lại nhiều tiền đổ vào như bây giờ nhưng cũng chưa bao giờ lại “không đáng tin” như thế. Trong từng cá nhân một thì có những người tử tế, nhưng tất cả gộp vào thì lại khác.

PV: Có một câu chuyện rất quen thuộc nhưng chúng ta vẫn nên bàn đến ở đây. Theo quan điểm của tôi, học thêm ở VN không phải là một sự tăng cường tri thức cho học sinh mà hình như đó là một biểu hiện “phá sản”của nền giáo dục này. Trong lúc đó, các nước châu Âu, Mỹ và một số nước Mỹ latinh nữa, bản chất của việc học thêm theo kiểu Việt Nam không có mặt trong tinh thần của tất cả những người tham gia giáo dục…

GS HNĐ: Một lần sang Anh, tôi có hỏi một giáo viên ở đấy là chị có dạy thêm không? Cô ấy bảo cũng tùy. Những em nào học hết phổ thông không thi đại học thì không, nhưng ai thì vào đại học thì vẫn phải học thêm.

Học thêm ở đây chỉ có một thầy, một trò. Về bản chất, học thêm là lành mạnh và nên khuyến khích. Ở trường học, thầy cô chỉ cung cấp những kiến thức tối thiểu. Việc học thêm sẽ tăng cường tri thức cho học sinh như một hình thức đa dạng trong giáo dục.

Nhưng học thêm ở Việt Nam hầu hết là lặp lại và làm cho học sinh chán nản, nặng nề. Cái đó đã làm biến dạng bản chất của học thêm và sai về phương pháp sư phạm.

Trong những cái mất mát của đời người thì mất mát về thời gian là tuyệt đối nhất. Bằng cách nhồi nhét học sinh kiến thức, nhà trường, các bậc phụ huynh đang cướp đi tuổi thơ - thời kỳ đẹp nhất của các em. Đó không chỉ là sự lãng phí thời gian mà thực sự là một tội ác.

PV: Nhiều bậc cha mẹ, đặc biệt trong các đô thị lớn lại cho rằng, trẻ con học càng nhiều càng tốt?

GS HNĐ: Đó là cái nguy hiểm, dại dột nhất. Họ không hiểu đứa trẻ con đi học sớm thì rất dễ nhôm nhoam. Học sinh của trường thực nghiệm “học đâu được đấy” vì phương pháp rất nhẹ nhàng, kiến thức lại mới mẻ.

PV: Tôi đã ở nhiều tháng trong một gia đình người Mỹ và quan sát bọn trẻ con học thì nhận thấy có một điều khác biệt vô cùng là phương pháp như Giáo sư vừa nói: “học đâu được đấy”. Bài vở của trẻ con Mỹ được giải quyết tại nhà trường. Khi về nhà chúng được tự do vui chơi trong thế giới riêng của chúng. Còn ở Việt Nam, có lẽ những đứa trẻ trở thành nô lệ của sách vở. Khi trở thành nô lệ của sách thì chúng tìm cách chống lại sách. Bởi chúng không tìm thấy niềm vui và sự hứng thú với sách. Vô tình, nhà trường trở thành nơi ăn cắp tuổi thơ của học sinh. Và khi tuổi thơ bị đánh cắp là một điều rất nguy hiểm, thậm chí có thể gây nên chấn thương lớn trong tâm hồn đứa trẻ.

GS HNĐ: Đúng thế.

PV: Thưa Giáo sư, có nhiều người phát biểu, nền giáo dục của chúng ta có những bất cập như thế này bởi vì chúng ta học từ kinh nghiệm hệ thống giáo dục của Liên Xô cũ, điều đó nó ngược lại với quan điểm về giáo dục Liên Xô cũ của thầy?

GS HNĐ: Ở Liên Xô cũng có hai trường phái thật. Một là tuyệt đại đa số cũ kỹ, lạc hậu, nhất là phổ thông. Những cái mới như giáo dục thực nghiệm của chúng tôi thì vẫn đơn lẻ. Nhưng khi tôi về Việt Nam làm thì công nghệ giáo dục mới đã tỏ ra rất thành công. Thậm chí, Thành ủy Hải Phòng trong một báo cáo gửi Bộ Chính trị còn nhấn mạnh, đổi mới giáo dục nhờ công nghệ giáo dục là một trong những thành tựu lớn nhất của địa phương này.

PV: Cách đây không lâu, một chuyên gia giáo dục đã nói với tôi, hệ thống đào tạo sư phạm của VN đã cũ kỹ, lạc hậu quá rồi. Nó cần phải được thổi một luồng sinh khí mới. Là một người đào tạo nhiều giáo viên của các thế hệ, ông nghĩ gì về quan điểm này?

GS HNĐ: Trong cuốn sách xuất bản năm 1985, tôi có viết: “Việt Nam chưa có trường sư phạm”. Ông Hiệu trưởng trường ĐHSP Hà Nội lúc đó đã chỉ vào cổng trường và hỏi tôi:” Thế đây là cái gì, anh Đại”. Tôi trả lời:” Đấy là cái biển để người ta phân biệt trường sư phạm với quán phở nằm bên cạnh”. Và cho đến nay tôi vẫn giữ nguyên quan điểm đó.

Quan niệm đào tạo của trường sư phạm hiện nay quá cũ. Nhiều người cứ nói: “Thầy giáo là kỹ sư tâm hồn” nhưng tôi định nghĩa, người thầy chỉ là một người lao động có nghiệp vụ sư phạm như là công nhân trong nhà máy có nghiệp vụ kỹ thuật, người lái xe có nghiệp vụ lái xe…

PV: Như vậy, quan hệ giữa giáo viên và học sinh là rất “sòng phẳng”?

GS HNĐ: Quan hệ rất đàng hoàng. Học sinh cũng là con người. Đã là lao động thì anh phải có quy trình, kỷ luật, sản phẩm lao động. Người lao động là người làm ra sản phẩm chứ không phải là người bắt nạt người khác…

PV: Mô hình thực nghiệm đã trải qua nhiều thăng trầm. Và đã có những ý kiến hồ nghi về “công nghệ giáo dục" của GS Hồ Ngọc Đại? Ông nghĩ gì về điều này?

GS HNĐ: Hiện nay, mô hình thực nghiệm còn phát triển cao hơn về chất. Trước đây nó còn phải nhân nhượng, “chịu thua” với bên ngoài để đảm bảo học sinh khi chuyển trường vẫn bắt kịp bên ngoài. Nhưng từ khi thu gọn quy mô, nó có điều kiện làm quyết liệt, triệt để hơn.

PV: Những kết quả nào đánh giá sự khẳng định đó?

GS HNĐ: Phần thưởng lớn nhất là niềm tin yêu của phụ huynh. Con em là máu thịt, cuộc đời của họ nên họ không thể tùy tiện trong việc chọn trường, chọn thầy. Nhưng hàng năm tôi vẫn nhận được số đơn xin theo học gấp hơn 10 lần số chỉ tiêu cần tuyển.

PV: GS có thể ước đoán bao nhiêu phần trăm các nhà quản lý và giảng dạy hiểu biết, nhận thức đúng (có thể không làm được) tin rằng đó là con đường đúng của giáo dục hiện đại?

GS HNĐ: Bây giờ số ấy đã tăng lên. Rất nhiều kiến thức của tôi đã bị “ăn cắp”. Nhưng mục đích của tôi là đưa kiến thức của tôi đến con em nên tôi hoan nghênh. Nhưng tôi tuyên bố là phải chính xác, thật, và đừng chỉ dán cái mác của tôi không thôi ở đó.

PV: Mô hình thực nghiệm đã đem lại cho học sinh những gì, thưa Giáo sư?

GS HNĐ: Tư cách!

PV: Nền giáo dục của chúng ta làm cho các bậc phụ huynh luôn ở trong tâm trạng lo âu và hoảng hốt. Bởi thế các phụ huynh chỉ chú ý một điều duy nhất là nhìn vào học bạ của con em mình mà không bao giờ nhìn vào các hành vi khác cũng như phát triển tâm hồn và trí tuệ. Đó chính là thất bại lớn nhất của một nền giáo dục và kéo theo những bi kịch của đời sống tinh thần xã hội trong tương lai…

GS HNĐ: Chính xác!

PV: Cách đây hai năm, một giáo sư ĐH Massachusetts viết thư cho tôi nói ông có một đứa con vì điểm thấp nên không vào được một trường mà nó mong muốn. Nhà trường đó muốn có một người chứng minh đứa bé có một khả năng nào đó và nó cần một cơ hội. Ông đã nhờ tôi viết lá thư đó vì tôi biết con ông từ lúc 5 tuổi. Tôi đã viết một lá thư cho người phụ trách tuyển sinh của trường kể về cậu bé mà tôi biết. Lá thư đã thay đổi quan điểm của ông và cậu bé đã được nhận. Để làm một bài toán điểm 10 không phải điều hệ trọng trong cuộc đời một đứa trẻ mà phải có điều gì đó hiện trong tâm hồn nó và nhà trường đó có nhiệm vụ phải tạo điều kiện cho tâm hồn đó phát triển chứ không phải ghi điểm. Hôm nay nó được 10 toán nhưng ngày kia vì mải chơi chỉ được có 4 điểm, điều đó không sao. Một nền giáo dục bị phá sản không phải là thành tích thi cử mà là những biến dạng tâm hồn của những đứa trẻ?

GS HNĐ: Điều lớn nhất của trường thực nghiệm là học sinh không nói dối. Người ta bảo như thế là ngố nhưng tôi nghĩ, khi ra đời, những thứ đó mới là vô giá. Học sinh thực nghiệm đi đâu là biết ngay vì trông cái mặt rất thật.

PV: Nhưng liệu trong bối cảnh xã hội đầy toan tính và bị xâm chiếm bởi chủ nghĩa thực dụng như bây giờ thì điều đó có là thiệt thòi đối với những học sinh có bộ mặt rất thật của Giáo sư?

GS HNĐ: Có thể đó chỉ là thiệt thòi trước mắt nhưng càng ra đời càng tốt. Phụ huynh ban đầu hoảng hốt nói với tôi là tại sao thầy không cho điểm, không xếp hàng. Nhưng tôi nói, trong trường này không ai chấp hành ai hết, trẻ con là tối thượng đối với nó!

Nhóm PV Vietimes thực hiện

School@net (Theo http://vietimes.vietnamnet.vn/vn/doithoaiviet/4636/index.vie)