Mỗi khi học sinh, sinh viên gây ra những sự việc đau lòng, ngay lập tức dư luận xôn xao "Giáo dục hỏng rồi!" và đổ vấy mọi tội lỗi cho GD. Đành rằng từ khi bắt đầu biết nhận thức đến lúc thành niên, những gì con người thu nhận được từ nhà trường là vô cùng quan trọng, nhưng liệu nhà trường có chịu trách nhiệm hoàn toàn trước sự suy thoái đạo đức của một bộ phận học sinh, sinh viên ngày nay?

Nhân chi sơ, tính bản gì?

Nhận thức của chúng ta thường lệch lạc: Người cho rằng trẻ em như tờ giấy trắng, ngây thơ trong sáng. Người cho rằng bản tính con người sinh ra vốn hung ác, nên chỉ cần dịp thì bộc lộ mà thôi (đây là bình luận của không ít người khi xem clip nữ sinh đánh nhau). Tuy nhiên xem xét thấu đáo, con người mang sẵn trong mình tính thiện và tính ác.

Sự kết hợp hai bản tính này giúp con người từ thuở săn bắt, hái lượm sinh tồn, vì đấu tranh sinh tồn không chỉ là quá trình tranh giành sự sống mà còn là quá trình hợp tác để cùng chống lại thiên nhiên, kẻ thù.

Nếu nhìn vào quãng thời gian tiến hóa của con người, tới 9/10 (thậm chí còn dài hơn) quãng thời gian kể từ thời nguyên thủy đó, chúng ta đã sống cuộc sống hoang dã như thế. Con người lịch sự, văn minh mới chỉ "đổi đời" trong quãng thời gian vô cùng ngắn ngủi. Do đó, những tính cách từ của thời kỳ săn bắt, hái lượm ấy vẫn ảnh hưởng nhiều đến chúng ta theo nguyên lý di truyền.

Như vậy, công bằng mà nói con người, từ ấu thơ, sinh ra không hoàn toàn là tờ giấy trắng hay tờ giấy đen, chúng mang sẵn trong mình hình dạng của cả thiên thần và ác quỷ. Thế nhưng, cái gì quyết định tính cách nào sẽ được bộc lộ? Đó chính là môi trường GD.

Câu chuyện Nhà tù Standford

Vào thập kỷ 1970, học giả người Mỹ- Philip Zimbardo- tiến hành thí nghiệm nổi tiếng Nhà tù Standford. Trong đó ông chọn ra các sinh viên có lý lịch tốt, sức khỏe tốt, tâm lý tốt thông qua hàng loạt bài kiểm tra rồi ngẫu nhiên chọn một số sinh viên đóng vai tù nhân và một số sinh viên đóng vai cai ngục. Tầng hầm tòa nhà Khoa Tâm lý ĐH Stanford được dựng thành trại giam.

Các sinh viên đóng vai tù nhân sẽ bị cảnh sát đến nhà bắt, đưa về thẩm vấn, và tống vào những buồng giam chật hẹp. Các sinh viên đóng vai cai ngục được phép cầm chìa khóa các buồng giam và tùy ý đối xử với "tù nhân". Lẽ ra thí nghiệm sẽ kéo dài hai tuần, nhưng chỉ đến ngày thứ sáu Zimbardo buộc phải dừng lại vì tất cả đã đi quá giới hạn: Các sinh viên đóng vai cai ngục trở nên tàn nhẫn, đánh đập và hành hạ bạn bè không thương tiếc, còn các sinh viên đóng vai tù nhân thì khủng hoảng về tinh thần.

Như thế, có thể thấy môi trường đã biến những sinh viên tốt như nhau thành những người tính cách trái ngược chỉ trong vài ngày và khiến phần ác trong họ trỗi dậy khi đã ngấm men say của hoàn cảnh.

Về sau, bằng các nghiên cứu hoàn thiện về sự kiện các quân nhân Mỹ (những người có tâm lý và nhân cách bình thường) đối xử tàn bạo với tù binh Iraq tại nhà tù Abu Ghraib, Zimbardo kết luận, có ba yếu tố quyết định tính cách thiện hay ác của con người sẽ được bộc lộ: Bản tính, hoàn cảnh, hệ thống và mối tương tác giữa chúng.

Bản tính là chất bột sẵn có để hoàn cảnh nhào nặn (tất nhiên cần lưu ý con người không hoàn toàn thụ động mà có thể tự suy nghĩ, tự kiềm chế, tự quyết định trước hoàn cảnh - tuy nhiên đây lại là hạn chế của lứa tuổi vị thành niên.).Yếu tố hệ thống là yếu tố cần được xem xét kỹ, hệ thống rộng hơn cả hoàn cảnh và bản tính, gồm các yếu tố văn hóa, chính trị, pháp luật, giáo dục tác động lên hoàn cảnh và bản tính.

Không thể đổ lỗi hoàn toàn cho GD

Trở lại những vụ việc học trò đánh hội đồng, hoặc thực trạng học sinh hư, chúng ta cần nhìn nhận rõ ba yếu tố bản tính, hoàn cảnh và hệ thống để không đem GD ra giơ đầu chịu báng.

Thứ nhất, về bản tính, như đã nói, cần nhận thức được rằng tính "ngoan" và "hư" của con người vốn tiềm tàng từ khi mới sinh ra và việc tính cách nào phát triển, phụ thuộc vào sự tương tác với hoàn cảnh và hệ thống. Môi trường không tạo nên cái ác mà thực chất chỉ khơi dậy cái ác trong con người.

Thứ hai, về hoàn cảnh hay tình huống, môi trường sư phạm thực sự tạo ra các hoàn cảnh nhưng không phải tất cả. Nếu học hai buổi một ngày, nhiều lắm học sinh cũng chỉ có tám tiếng tại trường. Sinh viên chỉ học vài tiết ở trường, thậm chí cả tuần chỉ phải đến trường vài buổi. Thời gian còn lại nhà trường không thể quản lý hết. Dù giáo viên có sát sao đến đâu, dù trên lớp có được GD kỹ đến đâu, khi ra khỏi khuôn viên trường, học sinh, sinh viên bước vào một môi trường khác với hoàn cảnh mới, vẫn có thể bị khơi dậy tính cách "hư", nhà trường không thể kiểm soát được.

Vấn đề cuối cùng là hệ thống - thiết nghĩ đây mới là vấn đề nan giải nhất. Nếu hiểu hệ thống theo kết luận của Philip Zimbardo (các lực lịch sử, văn hóa, chính trị, luật pháp... bao trùm lên hoàn cảnh và bản tính của con người), chúng ta sẽ thấy GD oan ở đâu và vấn đề nan giải tới mức nào.

GD chỉ là một phần trong hệ thống này, thậm chí một phần bị chi phối bởi các phần còn lại trong hệ thống. Phương pháp GD do lịch sử để lại, nội dung GD còn do yếu tố chính trị chi phối, quan hệ thầy-trò chịu ảnh hưởng của văn hóa và sự điều tiết của GD pháp luật chưa hiệu quả. Nếu nhìn nhận như thế, có thể thấy, hoàn cảnh làm bộc lộ tính xấu của học sinh không phải chỉ tự thân GD sinh ra.

Thí dụ việc sinh viên cuối học kỳ tìm cách "đi thầy" để kiếm điểm cao không phải là con đẻ của môi trường GD. Nếu không có một "văn hóa" hối lộ trong xã hội, không phải do hệ thống pháp luật lỏng lẻo khiến nạn hối lộ ngang nhiên hoành hành, liệu sinh viên có nghĩ tới việc đó không. Đây là lỗi mang tính hệ thống. Nhà dột phải dột từ nóc dột xuống.

GD cho học sinh, sinh viên có phẩm chất đạo đức không chỉ nhờ vào cải cách GD. Không có những biến chuyển tích cực về hệ thống liên quan tới kinh tế, chính trị, pháp luật, văn hóa thì việc hô hào nâng cao đạo đức học sinh, sinh viên trong nhà trường hoàn toàn vô ích. Ở trường các em là thiên thần, nhưng khi ra ngoài nhà trường, các hoàn cảnh khác không cho phép các em là thiên thần thì thiên thần sẽ gãy cánh. Trước khi lên án đạo đức học sinh, sinh viên và đổ lỗi cho GD, cần phải xem lại tất cả hệ thống quản lý xã hội của chúng ta.

Khi xã hội từ bỏ sự "thượng tôn" văn bằng, pháp luật độc lập và nghiêm minh, chính trị minh bạch, văn hóa sống trở nên lành mạnh thì chắc chắn đạo đức con người sẽ khởi sắc.

Tác giả: Khương Duy

School@net (Theo http://tuanvietnam.net/2010-04-09-trang-page-3)